Fot. Barbara Buczek
Rozciągnięty terytorialnie w linii południowej obszar gminy ma zróżnicowany krajobraz przyrodniczo-kulturowy. Część położona na północny-wschód od miasta Żagania odznacza się gęstą siecią osadnictwa i otwartym krajobrazem z rozległymi połaciami pół uprawnych.
Część południową porastają lasy, będące północnym skrawkiem odwiecznych Borów Dolnośląskich, a nieliczne osady trzymają się nurtów Kwisy. Gmina zajmuje część terytorium dawnego księstwa żagańskiego. Stolicę księstwa – Żagań, będącą odrębną jednostką administracyjną, otaczają tereny gminy. We wczesnym średniowieczu rzeki Kwisa i Bóbr stanowiły granicę oddzielającą plemiona śląskie od łużyckich.
Za pierwszych Piastów był to odcinek granicy państwowej. Strzegły jej trudne do przebycia bezdrożne lasy, z dodatkową zaporą w postaci przesieki, czyli pasma powalonych drzew, kolczastych krzewów i zarośli. Ten naturalny system obronny wzmacniały jeszcze, ciągnące się odcinkami od Krosna do Szprotawy, umocnienia usypane z ziemi, zwane wałami Chrobrego bądź Wałami Śląskimi. Gdy za czasów Chrobrego nastąpił administracyjny podział kraju na kasztelanie, teren późniejszego księstwa żagańskiego podlegał zapewne kasztelanii krośnieńskiej. Dopiero w 2 połowie XII wieku (po 1153 roku), powstały na terenach nadbobrzańskich dwie nowe kasztelanie w Nowogrodzie Bobrzańskim i Żaganiu. Po rozbiciu dzielnicowym cały obszar późniejszego księstwa żagańskiego należał do dzielnicy śląskiej, rządzonej kolejno przez Władysława Wygnańca, Bolesława Kędzierzawego, Bolesława Wysokiego, Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego. Po najeździe tatarskim w 1241 roku i bitwie pod Legnicą, synowie poległego Henryka Pobożnego podzielili Śląsk na mniejsze jednostki.
W ten sposób w 1250 roku wyodrębniło się księstwo głogowskie, do którego należała też kasztelania żagańska. Dalsze rozdrobnienie nastąpiło po śmierci pierwszego księcia głogowskiego Konrada, gdy wydzielone zostały księstwa ścinawskie i żagańskie. Żagań wraz z Kożuchowem, Szprotawą, Zieloną Górą i Nowogrodem Bobrz. Otrzymał najmłodszy z synów Konrada – Przemko.
Wkrótce zamienił się dziedzictwem z bratem i osiadł w Ścinawie, a władcą księstwa żagańskiego został Konrad II Garbaty. Po nim panowało w Żaganiu sześć książąt o tym samym imieniu, Henryk III, IV, V, VI, VII i VIII, po nich zaś Jan I, Baltazar i Jan II. Ten ostatni prowadził bratobójcza wojnę z Baltazarem, zwyciężył rywala, lecz nie mogąc spłacić zaciągniętych na potrzeby walki długów, sprzedał dziedzictwo książętom saskim. Po latach wykupił je cesarz Ferdynand I przywracając do Śląska. Tutaj trzeba wspomnieć, że już w czasach Henryka IV (1309-1342) księstwo żagańskie stało się lennem królów czeskich, którzy byli równocześnie cesarzami rzymskimi narodu niemieckiego.
Fot. Barbara Buczek
od roku 1630 władały księstwem żagańskim (okrojonym już do granic obecnych gmin Żagań, Brzeźnica, Nowogród Bobrz., Iłowa, Wymiarki i Przewóz) wielkie rody magnackie Wallensteinów, Lobkowiców, Bironów i Talleyrandów, obdarowane przez cesarzy tytułami książąt żagańskich. W 1740 roku księstwo, wraz z całym Śląskiem, przeszło pod panowanie pruskie.
Rok później utworzony został powiat żagański. W wyniku reorganizacji podziału administracyjnego Prus, w roku 1932 utworzono powiat szprotawski z siedzibą w Żaganiu. W 1945 roku powstał powiat żagański w granicach dawnego księstwa, bez Nowogrodu Bobrz. I Przewozu. Reforma administracyjna w 1975 roku zniosła powiaty, powołując duże gminy, w tym także żagańską w obecnym jej kształcie, w 1998 roku gmina znalazła się w obrębie reaktywowanego powiatu żagańskiego. Pomijając czasy pradziejowe, zaznaczone pewnymi śladami obecności człowieka, osadnictwo na terenie gminy ma stosunkowo późną metrykę. Do początków XIII wieku niemal cały obszar pokrywały lasy, a nieliczne punkty osadnicze zlokalizowane były na prawym brzegu Bobru. Należał do nich Stary Żagań, osada zapewne targowa, z kościołem, zachowanym do dziś, datowanym na pierwszą połowę XII wieku.
Od tej osady, której funkcje targowe przeniesiono pod koniec XII wieku w pobliże przeprawy na Bobrze, wzięło nazwę miasto Żagań. Opodal Starego Żagania położony był gród kasztelański powstały po 1155 roku, a w źródłach pierwszy raz wymieniony w 1202 roku. Lokalizacji grodu nie udało się dotąd ustalić. W okolicach grodu i targu skupiało się szereg innych osad, które można z dużym prawdopodobieństwem wytypować, kierując się polskim nazewnictwem wsi. Należą do nich Miodnica, Gorzupia, Niemcza, Machów, Dybów, Puszczyków, Łozy, Stara Kopernia, a być może również Rudawica i Dobre nad Kwisą. Były to osady małe, skupiające po kilka, a najwyżej kilkanaście gospodarstw. Stara Kopernia i Rudawica rozwinęły się przestrzennie w związku z lokacją na prawach niemieckich.
Oprócz wymienionych, na śródleśnych polanach, istniały zapewne pojedyncze gospodarstwa rodzinne, zwane źrebami. Dwunastowieczne osadnictwo trzymało się rzek, które służyły jako trasy komunikacyjne. Najstarsza droga lądowa o znaczeniu tranzytowym prowadziła z południowych Niemiec i Łużyc do Wielkopolski. Był to tzw. Trakt solny, istniejący co najmniej od X wieku. W roku 1000 podążał nim cesarz Otton III z pielgrzymką do Gniezna. Droga ta w tamtych czasach prowadziła przez puszczę, a pierwszym polskim punktem osadniczym była szprotawska Itawa, gdzie Chrobry witał swego gościa. W XII wieku obok przeprawy tego traktu przez Bóbr rozwinął się Żagań, a w następnym stuleciu powstały przy nim Chrobrów i Bukowina Bobrzańska. Jedenastowieczną metrykę ma prawdopodobnie droga do Nowogrodu Bobrz. I dalej do Krosna Odrz. W drugiej połowie XII wieku łączyła ona główne ośrodki trzech kasztelanii nadbobrzańskich: Krosno O., Nowogród B. i Żagań. Przy tej drodze, biegnącej równolegle z korytem Bobru rozwinęły się Stary Żagań, Pożarów, Puszczyków, Miodnica i Gorzupia. Drogi do Iłowej i do Kożuchowa powstały zapewne dopiero w końcu XII i w XIII wieku. To samo odnosi się do lokalnych dróg, łączących poszczególne miejscowości. Można zatem stwierdzić, że obecna sieć dróg ukształtowana została już w okresie do XIII wieku. W 1846 roku otwarto linię kolejową z Żagania do Głogowa, a w 1875 roku do Legnicy, następnie do Nowej Soli połączenie otrzymały Bukowina Bobrzańska, Jelenin, Stara Kopernia, Trzebów, Rudawica i Łozy. XIII wiek przyniósł osadnictwo na puste przedtem tereny północno-wschodniego obszaru gminy. Spowodowane to zostało akcją zagospodarowania puszcz granicznych, podjętą przez Henryka Brodatego (202-1238). W nowych warunkach polityczno- gospodarczych jakie powstały u progu XIII wieku, puszcze te straciły swe funkcje strategiczne. Henryk Brodaty zagospodarował pograniczne tereny, przekształcając osady miejskie, w tym Żagań, w racjonalnie rozplanowane organizmy urbanistyczne i zakładał nowe wsie w oparciu o sprowadzanych z Zachodu osadników.
Przybysze otrzymywali lasy do wykarczowania i zagospodarowania, miały im to ułatwić dziesięcioletnie zwolnienia od podatków. Wsie, wytyczane według określonego wzorca, noszą nazwę wsi leśnych łanów (typ łańcuchówki). Ten typ osady charakteryzuje się rozluźnioną zabudową, rozciągniętą zawsze wzdłuż strumienia, niekiedy kilometrami (Dzietrzychowice, Bukowina Bobrz.). Procesowi przekształceń, poddane zostały także niektóre wsie XII-wieczne, otrzymując, wraz z prawem niemieckim nowe rozplanowanie. Takim przeobrażeniom poddane zostały wsie Miodnica i Stara Kopernia.
Fot. Anna Nagajew
Nie wiemy kto z upoważnienia księcia prowadził na tym terenie akcję kolonizacyjną. Nie wykluczone, że zadanie to zlecił Henryk Brodaty kasztelanowi żagańskiemu Stefanowi lub jego następcy na urzędzie. W rezultacie wspomnianych działań zasiedlone zostały znaczne obszary puszczy na wschód od rzeki Bóbr, po Kożuchów i Szprotawę. Na interesującym nas terenie gminy Żagań powstały następujące nowe wsie: Bożnów, Bukowina Bobrzańska, Chrobrów, Dzietrzychowice i Jelenin. Znany jest przybliżony czas założenia Dzietrzychowic, bo na wzór praw jakie ta wieś posiadała lokowana była Drągowina, założona przed 1227 rokiem. Ukształtowana w średniowieczu (XIII-XIV wieku) sieć osadnicza, uzupełniona została tylko o dwie miejscowości –założoną w 1786 roku maleńką Nieradzą oraz Tomaszowo powstały w XX wieku. Pod względem typologicznym na terenie gminy jest siedem łańcuchówek (wsi leśnych łanów), sześć ulicówek, dwie rzędówki, jedna wielodrożnica, pięć osad o układzie amorficznym i trzy osady folwarczne. Osobnym typem, o charakterze raczej miejskim, jest Tomaszowo. Analiza stosunków własnościowych odznacza się dużym stopniem złożoności, co wynika z faktu występowania więcej niż jednego feudała w tej samej wsi oraz z tego, że następowały częste zmiany posiadaczy.
Znaczna liczba wsi należała do kamery książęcej, właścicielami innych wsi lub ich części byli Żagańscy augustianie, jedną miały szprotawskie magdalenki. Niektóre miejscowości należały do miasta Żagania, inne okresowo były w rękach mieszczan. Większość feudalnych panów stanowiło rycerstwo (w nowszych czasach szlachta). Dominowały rodziny Kittlitzów, Knobelsdorfow, Unruhów, Rothenburgów i Dohnów. Po sekularyzacji klasztoru dobra opactwa przeszły na rzecz państwa, a następnie były wydzierżawiane przez zarządców.
Na przestrzeni stuleci o gospodarce na terenie gminy decydowało głównie rolnictwo. Od czasów średniowiecznych pewne znaczenie miał również ówczesny przemysł. Istniały młyny wodne, a w nowszych czasach także napędzane energią wodną, tartaki. W wielu wsiach pracowały wiatraki.
W Rudawicy i Łazach od XIV do XVIII wieku czynne były kuźnice, czyli dymarkowe huty, bazujące na występującej tutaj rudzie darniowej. W XIX wieku powstały nieliczne cegielnie. Czas industrializacji zaznaczył się powstaniem fabryk włókienniczych w Żaganiu, co pośrednio wpłynęło także na rozwój przestrzenny wsi położonych bliżej miasta.
Fot. Anna Nagajew